آشنایی با هنر حجاری و سنگ تراشی

هنر سنگ تراشی یا حجاری، از طریق کندن نقش بر روی سنگ، به عبارتی شکل دادن و نقش انداختن با تراش، خراطی، برش و خراش سنگ به ابعاد دلخواه بر روی آن به منظور ساخت و تزئین اشیا با ابزارهای مختلف را هنر حجّاری می نامند.

این هنر سنگ تراشی در بناهای تاریخی و ساخت اشیای سنگی مورد استفاده قرار می گیرد. آثار این هنر کهن در دیوارها و سرستون‌های بناهای قدیمی، آرامگاه‌ها، تابلوهای تزئینی و حتی مهره‌های شطرنج به چشم می‌خورد.

از دوران های بسیار قدیم، سنگ به دلیل برخوردار بودن از ویژگی های سختی، دوام و فراوانی در طبیعت به عنوان ابزار اولیه در دسترس انسان بوده است.

حجاری، هنر کندن نقش بر روی سنگ و مهارت بریدن آن برای کاربرد در معماری و نیز هنر و مهارت ساختن اشیای سنگی می باشد. نخستین تجربه بشر در حجاری و سنگ تراشی در ابزارسازی بوده، به این ترتیب که با ایجاد تراش هایی در سنگ، خشن ترین ابزاری را می ساختند که به ساطور ابزار و قلوه ابزار معروف بوده است.

تاریخچه هنر حجاری و سنگ تراشی

بشر اولیه پیش از آن که آهن و مس را کشف کند، سنگ را کشف کرد و توانست با حکاکی کردن بر سطح آن، به بیان عقاید و افکار خویش بپردازد. حجاری یا سنگ تراشی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای جهان و ایران  به شمار می رود. از آنجا که سنگ ها  در انواع گوناگون جز اولین ابزارهای در دسترس و قابل استفاده برای انسان بوده است، قدمت استفاده از سنگ و ابزارهای سنگی به صورت مختلف قدمتی به درازای تاریخ بشریت دارد، تا جایی که یک دوره از دوران تاریخ بشر را به عنوان دوران پارینه سنگی یا «عصر حجر» نامیده اند.

دوران پارینه سنگی یا عصر حجر، دورانی از زندگی انسان ها است که هنوز انسان ها قادر به نوشتن نبودند و در این دروان انسان ها یاد گرفتند با استفاده از انواع سنگ‌ها، ابزار ها و وسایل مورد نیاز برای زندگی ابتدایی خود را تهیه نمایند.

بسیاری از محققان همان دوران عصر حجر را سرآغاز هنر حجاری و سنگ تراشی می دانند. در گذر زمان با پيشرفت ها و توسعه های همه جانبه انسان در کلیه ابعاد زندگی، این هنر که ابتدا برای رفع نیازهای اوليه و ساخت ابزارها و وسايل ضروری زندگی به کار می رفت شکل تازه ای به خود گرفته و رنگ و بوی ديگری پيدا نمود. در دوران های بعد تا به امروز، اين هنر برای ساخت اشیاء تزئینی و دکوری مورد استفاده قرار گرفته و با گذشت زمان، هر چه تبحر حجّاران در تراش دادن سنگ بيشتر می شود حجّاری سنگ های قیمیتی تری به آن ها واگذار می شود.

سنگ تراشی در ایران، قرن ها قبل از میلاد با تهیه لوازمی جهت شکار و وسایل اولیه زندگی آغاز شده و با نمونه های پرارزشی که در عهد هخامنشی و ساسانی به وجود آمد ادامه یافت. سرزمین ایران سرشاز از منابع سنگ است. اين سنگ ها در انواع مختلف در ایران موجود بوده که با توجه به نوع و کاربرد مورد نظر از ارزش و قیمت های مختلفی برخوردار هستند. با توجه به اين که ایران دارای معادن متعدد سنگ های تزئینی و مرغوب از قبیل مرمر، سنگ سیاه، یشم یزدی، سنگ چخماق، انواع سنگ های آهکی، سنگ میکا و غیره است. سنگ تراشی و حجاری روی سنگ های تزئینی و قیمیتی در کشور ایران قدمت زیادی دارد. 

آثار تاریخی حجاری شده از قبیل سنگ نگاره‌ها و كتیبه‌های داریوش، منطقه باستانی بیستون، تخت جمشید، مرودشت و غیره بیانگر قدمت و تبحر ایرانیان باستان در هنر حجاری سنگ های تزئینی و قیمتی می باشند. برجسته ترین اثر حجاری ایران، قصر تخت جمشید است که نشان دهنده اوج هنر حجاری سنگ های تزئینی در ايران می باشد.
حجاری سنگ های نیمه قیمتی و قیميتی مانند زمرّد، آماتيس، عقيق، فيروزه، يشم به منظور استفاده در ساخت انواع زیورآلات نیز یکی دیگر از شاخه های هنر حجاری به شمار می آید که در زمره پرطرفدارترین هنرها به شمار می رود و بازار کاری خوبی نيز دارد.

تخت جمشید؛ تمثال بی‌نظیر حجّاری در دنیا

تخت جمشید را می‌توان مشهور‌ترین ‌مجموعه از دوران باستان در ایران به شمار آورد که در سطح جهانی نیز کاملا شناخته شده است. یکی از ویژگی‌های این مجموعه این است که پیش و پس از آن، مجموعه‌ای با آن عظمت در تاریخ ایران ساخته نشده و هنوز هم منحصر به فرد است. مجموعه کاخ‌های زیبای تخت جمشید با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، بدون تردید از لحاظ کمیت و کیفیت هنری و معماری به خصوص صنعت پیکرتراشی و حجاری از مهمترین آثار و محوطه‌های تاریخی ایران، بلکه جهان به شمار می‌آید.

هنر حجاری در تخت جمشید بیانگر یک فلسفه و مفهوم خاص بوده و شاید مهم ترین علت هنر دانستن آن وجود همین امر باشد. برای مثال طرح نقش برجسته نبرد شیر و گاو خود به تنهایی بیانگر یک اسطوره و یک فلسفه عمیق است.

روش‌های رایج برای ساخت اشیای سنگی

امروزه هنرمندان سنگ تراش، از روش‌های مختلفی برای ساخت اشیای سنگی استفاده می‌کنند که انواع روش های رایج در حجّاری عبارت اند از:

تراش سنگ

استفاده از ابزارهای مختلف برای ساخت و زیباسازی اشیاء در اشکال حجیم و مسطح را «تراش سنگ» می‌نامند. از محصولات تولید‌ شده به این روش می‌توان به آثار خراطی، نقش برجسته‌کاری بر روی سنگ، جواهر تراشی و… اشاره کرد.

خراطی

به عمل تراشیدن دَوَرانی یک قطعه‌ سنگ توسط چرخ خراطی، اطلاق می‌شود که در آن اَشکالی به‌صورت متقارن ایجاد می‌گردند. این روش برای شکل‌دهی داخلی و خارجی اشیای سنگی کاربرد دارد و آثار حاصل از آن عبارتند از:

دیگ، دیگچه، هاون، قاب و قدح، کاسه، بشقاب، جام و مهره‌های گردن‌بند، نرده‌ها و فواره‌ها.

برش سنگ

در این روش، ابزار برش را برای ایجاد نقوش و خط‌ نگاره‌ها به‎صورت مسطح برای پرداخت و تزیین طرح و زمینه به‌کار می‌گیرند. این روش در دو نوع «معرق» و «مشبک» استفاده می‌شود.

خراش سنگ

ایجاد خراش بر روی سطح سنگ با انواع‌ قلم‌های فولادی و چکش، به‌منظور ایجاد خط، بافت و نقوش کم‌عمق، «خراش سنگ» یا «حکاکی» نامیده می‌شود. به‌طورکلی، خراش سنگ در انواع «خراش زمینه» و «خراش طرح اصلی» استفاده می‌شود.

ابزارهای مورد نیاز هنر سنگ تراشی و حجاری

در گذشته، ساخت و تزیین آثار هنری سنگ تراشی صنایع دستی ایران به‌واسطه‌ی ابزارهای ساده‌ای نظیر انواع قلم، چکش، پُتک، سوهان، سمباده و… انجام می‌شد که کار دشواری بود. سپس، با روی کار آمدن فناوری‌های جدید، استفاده از سنگ‌برها و سنگ‌تراش‌های ماشینی متداول شد.

همچنین، به‌دلیل اهمیت اندازه‌ی اشیای ساخته‌شده و ایمنی هنرمندان، ابزارهایی نظیر خط‌ کش، گونیا، کلاه ایمنی، دستکش، عینک و ماسک نیز به این وسایل اضافه شدند.

از سایر ابزارهای استفاده شده در هنر سنگ‌ تراشی می‌توان به چسب، سنگ، سیمان، کاغذ کالک، روغن و آب نیز اشاره کرد. با توجه به اینکه این ابزارها بر روی انواع سنگ‌های قیمتی، نیمه‌قیمتی، سنگ‌های ابزاری و ساختمانی استفاده می‌شوند، باید از کیفیت مطلوبی برخوردار باشند.

انواع سنگ‌ها برای سنگ تراشی

سنگ‌های قیمتی: الماس، زمرد، یاقوت و…
سنگ‌های نیمه‌قیمتی: فیروزه، عقیق، مرواردید، لاجورد و…
سنگ‌های ابزاری: مرمر، تراورتن، گرانیت، بازالت و…
سنگ‌های ساختمانی: سنگ چینی، مرمریت، سنگ ماسه و…

کاربرد هنر سنگ تراشی

هنر حجاری و سنگ تراشی در بخش‌ها و قسمت‌های مختلفی به کار برده می‌شود. از این کاربردها می‌توان در ساخت سنگ معرق ساختمانی، سنگ انگشتر، ساخت سنگ قبر و ظروف سنگی اشاره کرد.

نحوه ساخت اشیای سنگین در هنر سنگ تراشی

سنگتراشان، امروزه سنگ خام را از کوه برگرفته و آن را به قطعات موردنظر تقسیم می نمایند. برای ساخت اشیاء سنگی، سنگ را به اندازه تقریبی محصولی که قرار است تولید شود، برش ‌می‌دهند. بعد از آن با تیشه طرح شیء مورد نظر را روی سنگ در می‌آورند و سپس با قلم‌های فلزی درشت، قسمت های اضافی را درآورده یا به اصطلاح داخل آن قسمت را خالی می‌کنند. بعد از خالی شدن با قلم‌های کوچکتر به پرداخت آن می‌پردازند سپس از قلم شانه (که لبه آن مانند شانه است) استفاده نموده و در آخر برای صیقل دادن و صاف کردن سطح بیرونی، از سوهان یا سنگ سنباده استفاده می‌کنند.

در حال حاضر افراد معدودی وجود دارند که از شیوه قدیمی برای سنگ تراشی استفاده می‌کنند. اما امروزه برای انجام عملیات حجاری از دستگاه‌هایی شبیه به اره‌های چوب‌بری استفاده می‌شود. دستگاه‌های سنگ تراشی به کمک یک کمانه حرکت می‌کنند. زه این دستگاه به دور یک محور چوبی که با قیر به سنگ متصل شده است، قرار دارد. این موضوع به صنعتگر این امکان را می‌دهد که با جلو و عقب کردن کمانه، روی بیرونی سنگ پرداخت انجام دهند. از این دستگاه برای ساخت دیزی‌های بدون دسته، گلدان، قاب عکس، سرویس‌های رومیزی و اداری، نرده و غیره استفاده می‌کنند.